PISA (ang. Programme for International Student Assessment – Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów) to największe międzynarodowe badanie umiejętności uczniów. Jest ono przeprowadzane co trzy lata przez OECD w kilkudziesięciu krajach. Badanie jest realizowane od 2000 roku i Polska uczestniczy w nim od pierwszej edycji.
Celem badania PISA jest sprawdzenie umiejętności praktycznego zastosowania wiedzy i tym samym określenie, na ile młodzież jest przygotowana do podjęcia wyzwań, które staną przed nią w przyszłości. Nie służy ono zatem ocenie poziomu wiedzy i umiejętności poszczególnych uczniów czy poszczególnych szkół, lecz ocenie skuteczności szeroko rozumianego systemu edukacji w każdym z krajów uczestniczących w badaniu.
Badanie PISA nie daje gotowych rozwiązań dotyczących na przykład poprawy programów nauczania lub reform systemu szkolnictwa. Zakres sprawdzanych umiejętności nie ogranicza się również do zagadnień zawartych w krajowych podstawach programowych. Oznacza to, że uczniowie w trakcie badania muszą sobie poradzić z problemami, z którymi nie zawsze mają do czynienia w czasie nauki szkolnej. Badanie skupia się na procesach analizowania, rozumowania i efektywnego przedstawiania rozwiązań. Uczniowie otrzymują zadania, w których muszą wykazać się nie teoretyczną wiedzą, ale umiejętnościami wykorzystywanymi w dorosłym życiu.
Udział w badaniu PISA biorą uczniowie, którzy w roku poprzedzającym badanie ukończyli 15 lat i są objęci systemem szkolnym, niezależnie od tego, w której klasie i w jakiego rodzaju szkole się znajdują. W 2018 roku na całym świecie w badaniu wzięło udział 600 tys. uczniów reprezentujących 32 miliony piętnastolatków.
W kolejnych edycjach do badania PISA przystępuje coraz więcej krajów. W roku 2018 w badaniu udział wzięło 79 krajów i regionów. W badaniu uczestniczą wszystkie kraje OECD i Unii Europejskiej. Szczegółowe informacje na temat krajów biorących udział w badaniu można znaleźć na stronie OECD:
Wiek ten został wybrany, ponieważ młodzież w tym momencie swojego życia w większości krajów OECD zbliża się do końca obowiązkowej nauki szkolnej. Próba uczniów wylosowanych do badania jest możliwie szeroka, tak by udział w badaniu mogli wziąć uczniowie z różnych rodzajów szkół, posiadający różną wiedzę i umiejętności.
Badanie PISA realizowane jest na reprezentatywnej próbie losowej. Schemat doboru próby uczniów w badaniu PISA ma charakter dwustopniowego doboru warstwowego z zastosowaniem losowania systematycznego, w którym pierwszym stopniem doboru był wybór szkoły, drugim zaś – losowanie uczniów z uprzednio wylosowanych szkół (również w trybie systematycznego losowania warstwowego).
Pierwszy etap losowania – losowanie szkół – realizowane jest przez wchodzącą w skład konsorcjum międzynarodowego amerykańską firmę badawczą Westat; rolą polskiego zespołu PISA jest dostarczenie pełnej bazy szkół wraz z niezbędnymi do przeprowadzenia losowania danymi. Drugi etap – losowanie uczniów – realizowany jest przez krajowy zespół PISA przy użyciu narzędzia dostarczonego przez Westat (co w szczególności oznacza, że krajowy zespół nie ma wpływu na wynik losowania, natomiast nie ma potrzeby przekazywania do Westat dodatkowych danych polskich uczniów).
Badanie PISA realizowane jest na reprezentatywnej próbie losowej. Oznacza to, że ani szkoła, ani pojedynczy uczniowie nie mogą zgłosić się do udziału w badaniu. Instytut Badań Edukacyjnych kontaktuje się bezpośrednio z wylosowanymi szkołami.
W każdej edycji badanie obejmuje pomiar umiejętności czytania, umiejętności matematycznych oraz rozumowania w naukach przyrodniczych. Każda z tych dziedzin co dziewięć lat stanowi główną dziedzinę badania, co oznacza, że uczniowie rozwiązują większą liczbę zadań z tego obszaru, a to pozwala na uzyskanie pogłębionego obszaru wiedzy i umiejętności z danej dziedziny.
Ponadto, w każdej edycji badania uczniowie rozwiązują zadania z dodatkowej dziedziny, tzw. dziedziny innowacyjnej np. rozwiązywanie problemów, kreatywność, uczenie się w cyfrowym świecie. W badaniu PISA 2021 taką dziedziną jest kreatywne myślenie (ang. Creative Thinking).
Oprócz podstawowych trzech dziedzin i dziedziny innowacyjnej, poszczególne kraje mogą wybrać dodatkowe opcje np. sprawdzenie umiejętności ekonomiczno-finansowych uczniów (ang. Financial Literacy) lub przeprowadzenie kwestionariuszy kontekstowych wśród uczniów, nauczycieli lub rodziców. Polska w latach 2015, 2018 i 2021 bierze udział w części badania dotyczącej umiejętności ekonomiczno-finansowych uczniów.
Każdy uczeń biorący udział w badaniu PISA wypełnia 35-minutowy kwestionariusz podstawowy. Pytania w tym kwestionariuszu dotyczą środowiska domowego i szkolnego ucznia, funkcjonowania w szkole, sposobów uczenia się, czasu poświęcanego na naukę. Kwestionariusze rozszerzane są również o pytania związane z wiodącą w danej edycji dziedziną. Na przykład, gdy dziedziną wiodącą jest czytanie ze zrozumieniem, wiele pytań dotyczy praktyk czytelniczych uczniów.
Część kwestionariuszowa ma również dodatkowe moduły. Polska w 2018 roku, oprócz kwestionariusza podstawowego, wykorzystała: kwestionariusz dotyczący technologii informacyjno-komunikacyjnych, kwestionariusz dotyczący spraw finansowych oraz kwestionariusz dotyczący kariery edukacyjnej.
Dyrektor każdej szkoły biorącej udział w badaniu PISA wypełnia on-line kwestionariusz szkoły, który służy analizie funkcjonowania systemów edukacji w poszczególnych krajach. Kwestionariusz szkoły dostarcza cennych informacji na temat polityki szkoły i jej charakterystyki. Dyrektorzy odpowiadają na pytania dotyczące m.in. kierowania szkołą, nauczycieli pracujących w szkole, oceniania, ewaluacji i atmosfery szkoły. Informacje te pozwalają lepiej umieścić wyniki uzyskane przez uczniów w kontekście edukacyjnym.
Badanie polega na rozwiązywaniu przez uczniów zadań oraz na wypełnieniu kwestionariusza. W Polsce badanie przeprowadzane jest w wersji elektronicznej (komputerowej). Ankieterzy przyjeżdżają do szkoły z komputerami, przeprowadzają krótkie szkolenie dla uczniów, a następnie uczniowie rozpoczynają pracę nad testem. Całość realizacji badania w szkole, łącznie z rozstawieniem i zebraniem komputerów, to około 5 godzin.
Badanie jest w pełni anonimowe, a w trakcie jego realizacji Instytut Badań Edukacyjnych przestrzega postanowień Ustawy o ochronie danych osobowych, a także międzynarodowych regulacji dotyczących badań z osobami niepełnoletnimi.
Na całym świecie wyniki badania PISA są wnikliwie analizowane. Na podstawie wyników badania Komisja Europejska tworzy wskaźniki dotyczące efektów systemów oświaty w krajach członkowskich. W Polsce, po każdej edycji badania, przygotowywany jest obszerny raport dla Ministerstwa Edukacji Narodowej, który jest następnie dyskutowany z władzami oświatowymi, nauczycielami i dyrektorami szkół. Wszystkie wyniki badania są przedstawiane zbiorczo dla całej populacji uczniów biorących udział w badaniu.
